Jo me shume se 30 km larg Durresit ne vije ajrore, ose 47 km ne distance automobilistike, para se te mberrish tek rrethrrotullimi i Rrogozhines, prane fshatit Gose merr rrugen ne te djathte, dhe sapo e kalon fshatin Vile Bashtove, ndodhet Kalaja mbreselenese e Bashtoves, fare prane grykederdhjes se lumit Shkumbin, 4 km nga bregu i Adriatikut, i cill eshte konsideruar si nje pike shume strategjike ne kohen e ndertimit te saj.
Ajo kontrollonte nje zone shume te madhe ne bregun e Adriatikut ne perendim dhe te njejten zone ne fushe nga lindja. Ishte pikerisht ne luginen e lumit Shkumbin, ku kalonte rruga e lashte “Via Egnatia”, e cila lidhte lindjen me perendimin me mire se kudo tjeter.
Sot prane saj ndodhet dhe Grill House Kalaja, nje investim familjar modest por shume atraktiv, me nje menu te pasur tradicionale te gatimeve te zones, gershetuar me nje mjedis te sigurte dhe shume relaksues. Dhe jo shume larg prej ketu ndodhet dhe bregdeti dhe plazhi i Vile Boshtoves, nje plazh i paster dhe shume i qete.
Por le te kthehemi per nje moment te kalaja, e cila ka terhequr gjithmone vemendjen e udhetareve dhe studiuesve te cilet kane ndare shenimet, hartat dhe vizatimet e tyre rreth saj. Sipas udhetarit turk Evliya Çelebi, keshtjella u themelua nga venecianet dhe u pushtua nga turqit ne kohen kur Fatih Sultani u drejtua drejt Skenderit (Shkodres) shqiptare. Fshati Bashtove ka qene qender e tregtise se drithit deri ne fund te shekullit te 14-te; koha kur nisja e dritherave kaloi nga dora e raguzianeve tek venecianet. Ne ate kohe, perveç tregtise se dritherave, venedikasit ishin te interesuar te mbanin ne dore pikat e fortifikuara strategjike pergjate bregut te Adriatikut. Ne librat e regjistrimit te tokave te Sanxhakut te Shqiperise te turqve ne vitet 1431-32 nuk permendet Kalaja e Bshtoves.
Per here te pare Bashtova shfaqet ne nje harte si keshtjelle (jo vetem si fshat tregtar) ne vitin 1521, ne harten e Piri Reizit, si pjese e nje manuali qe u sherben detareve per nevoja praktike. Kalaja eshte ndertuar ne nje zone te gjelber dhe ndodhet afersisht 400 metra ne veri te lumit Shkumbin; ka planimetri drejtkendeshe 60 x 90 m te orientuar ne drejtimin veri-jug. Kalaja ka tre hyrje, nga te cilat ka ende gjurme te ruajtura mire arkeologjike ato jane vendosur ne muret veriore, perendimore dhe lindore te kalase. Ne kater qoshet dhe ne mes te çdo muri, ka kulla mbrojtese, me perjashtim te murit perendimor qe i perket nje faze te dyte ndertimi. Muret jane afersisht 1 m te gjera dhe te ndertuara me gur ranor lokal. Ne ditet e sotme ruhen ende dy kulla rrethore dhe nje drejtkendeshe. Kullat e murit me gjatesi te mesme jane te gjitha drejtkendeshe. Ato kane mure 1,25 deri ne 1,40 m te trasha dhe deri ne 12 m te larta. Ndertimi i kalase lidhet pikerisht me nje ndertese veneciane per disa arsye; Skenderbeu ishte me i interesuar per te forcuar kalate qe zoteronte tashme si dhe per shtigjet ku do te kalonte ushtria turke, ndersa turqit ishin me te fokusuar ne riparimin dhe shfrytezimin e keshtjellave ekzistuese, si ne Elbasan, Petrel, Preze.
E vendosur ne nje lugine te madhe te rrafshet dhe larg rrugeve te krahut turk, kjo kala nuk mund te ishte ndertuar as nga Skenderbeu. Ndertimi i nje keshtjelle te re ne grykederdhjen e lumit Shkumbin ishte nje shpenzim i tepert per venecianet, kur ata mund te ruanin lehtesisht çdo keshtjelle ekzistuese ne zone. Gjithsesi, Kalaja nuk qendroi per nje kohe te gjate nen dominimin e venecianeve; sipas Çelebise, ajo u pushtua nga turqit, ne vitin 1478, te cilet bene pune shtese me vone ne keshtjelle.
Kalaja eshte ndertuar ne nje fushe fushore pas nje planimetrie te rregullt drejtkendeshe me permasa 60 x 90 m te ndertuar. Ne mes te murit te çdo cepi, ajo ka nje kulle (perveç murit perendimor, i cili ndertese i perket nje periudhe te dyte). Kullat jane rrethore ose drejtkendeshe ne planimetri, te mbuluara me çati druri dhe te pajisura me vrima ne nivelin e tokes. Ne fillim muret ishin 9 m te larta, por sot duken shume me te uleta per shkak te aluvioneve te permbytjeve te lumit Shkumbin. Gjeresia e mureve varion nga 1 m ne me pak se 0,5 m. Ato nuk kane shtreter kanuni, ndersa vrima e poshtme duket se jane bere per arme zjarri. Ndertuesit kane vendosur copa tullash dhe pllakash midis gureve ranore te parregullt dhe gureve te pudingut te mureve. Ka fragmente arkitekturore te periudhes bizantine, si copa kolonash, bazamente dhe kapitole te perdorura si gure te zakonshem. Hyrja e kalase eshte ne perendim, nga ana e detit, me dy kulla te rrumbullaketa, te lena ne qoshet veriperendimore dhe verilindore. Disa rrenoja ne qoshet jugore duket se kane qene kulla drejtkendeshe. Muri jugor eshte shume i demtuar. Ana e brendshme e mureve eshte formuar nga nje sistem pilastrash 1×1,5 m çdo 3 m nga secili. Pilastrat bashkohen me harqe tullash 0,4 m te larta, te perforcuara me hapje druri, mbi te cilat eshte ndertuar “shetitja e rojeve” me gjeresi 1,2 m. Lartesia e plote e mureve duke perfshire parapetin ishte 9 m. Parapeti eshte 0,8 m i gjere dhe 1,9 m i larte. Ne murin e parapetit ka sythe shigjetash 0,5 m te larta, me gjeresi te brendshme 0,35 m dhe gjeresi te jashtme 0,15 m. Ne harqet e verber midis pilastrave ka dy rreshta sythe me shigjeta, duke krijuar ne kete menyre tre nivele luftimi pergjate mureve. Zbrazjet e nivelit te tokes jane me te medha se te tjerat qe sherbejne keshtu per kanunet e vogla Lartesia e tyre eshte 1 m, gjeresia e brendshme 0,95 m dhe gjeresia e jashtme 0,35 m. Dy nivelet ne harqet e verber ndaheshin me platforma druri, gjurmet e trareve te te cilave shfaqen ende ne anet e pilastrave. Kullat jane te rrumbullaketa, ose drejtkendeshe. Dy kulla ne qoshe jane te rrumbullaketa, e treta eshte drejtkendeshe, ndersa e katerta eshte e rrenuar dhe nuk ruhen asnje gjurme. Te gjitha kullat e ndermjetme jane drejtkendeshe. Muret e tyre jane 1,25 – 1,4 m te trasha, ndersa lartesia deri ne 12 m. Muret e kullave te rrumbullaketa zbresin me nje pjerresi te lehte jashte, ndersa ato te kullave drejtkendore jane vertikale. Kullat hapen nga ana e brendshme e kalase dhe kane shume sythe shigjetash. Ata kishin ndarje prej druri ne pese kate, te cilat komunikonin nga shkallet brenda tyre. Çdo kat kishte nje hapesire shume te ulet. Disa nga keto hapesira u pershtaten per zakon duke shtuar tymi ne nje periudhe te mevonshme.
Kishte makikolacione prej druri (projeksione ne betejat e mureve) me hapje permes te cilave mund te kontrollohej fundi i mureve, kur ishte e pamundur te shiheshin nga kullat fqinje. Makikolatat drejtoheshin nga katet e siperme, ndersa katet e katert te kendit dhe kullat e ndermjetme lidheshin me dyer drejtperdrejt me “shetitjen e rojeve”. Mbulesat e tyre ishin here pas here ne forme konike, ose prizmatike te ndertuara me konstruksion druri te mbuluar me tjegulla ose plumb. Zbrazetirat e kanunit ndertohen zakonisht ne dy katet e poshtme, ndersa katet e siperme perfundojne me nje parapet ne forme dhembi te pajisur me sythe shigjetash, si ato mbi mure. Nje çati mbeshtetej mbi parapetin ne forme dhembi. Ky lloj ndertimi reflekton se çatite ishin te çmontueshme nese do te ishte e nevojshme.
Kalaja kishte tre hyrje, gjykuar nga gjurmet e lena. Hyrja kryesore ishte ne mes te murit verior permes nje kulle drejtkendeshe. Nje hyrje tjeter eshte ne mes te murit perendimor te rindertuar, por nuk dihet me siguri nese ka pasur nje hyrje te meparshme nga kjo ane. Hyrja e trete ishte ne anen veriore te murit lindor, permes njerit prej harqeve te verber midis dy pilastrave. Mbrojtja e kesaj hyrjeje behej nga nje kulle e rrumbullaket ne qoshe. Hapesira e deres ishte 2,7 m e mbuluar nga nje arkiv. Kjo dere u mbyll me nje mur ne nje periudhe te mevonshme. Ka disa shkalle ne keshtjelle qe te çojne ne “shetitjen e rojeve”. Shkallet jane ndertuar me mure guri te bashkuara me anen e brendshme te mureve te kalase. Vendprehja e shkalleve, qe sherbente per komunikimin e saj me “shetitjen e rojeve”, u ndertua mbi nje qemer cilindrik me tulla. Ne disa raste ka zbrazetira shigjetash poshte shkalleve.
Urdhri i pergjithshem per ndertimin e shkalleve ishte qe se pari te arrihej lehtesisht ne “shetitjen e rojeve” dhe jo ne katin e siperm te kullave. Lidhjet qe leviznin ne “shetitjen e rojeve” do te beheshin gjithashtu ne nje drejtim. Eshte per kete arsye qe drejtimi i shkalleve eshte i kundert me kullat. Vazhdimesia e “shetitjes se rojeve” nuk nderpritet perveç ne kullen hyrese. Ne secilen ane te kulles jane ndertuar shkalle, me ane te te cilave mund te kalohej nga nje mur ne tjetrin pa humbur kohe. Nderkohe ne kullat e mesme ka shkalle ne te dy anet e qemereve te tyre cilindrike, duke i sherbyer njekohesisht edhe ecjes se murit dhe kullave. Muri perendimor duket se eshte ndertuar me vone se pjeset e tjera te kalase dhe kjo faze e dyte ndertimore duhet te kete qene ne shek. Gjate udhetimit te tij ne shek. XVII, udhetari turk Evlija Çelebi nuk ka pare qe muri perendimor i kesaj keshtjelle eshte rrenuar nga vershimet e lumit, sepse ky mur nuk eshte rindertuar deri ne vitin 1762. (https://3dimpact.poliba.it/lm/index.php/view/map/?repository=3dimpact&project=map,)
